Wat we samen (niet) weten

- Ieder van ons maakt in zijn leven van alles mee. Als dingen ingrijpend zijn, of fascinerend, of op een andere manier indrukwekkend vergeten we ze nooit meer. Toch verbaas ik me er wel eens over dat er ook absoluut onnozele dingetjes zijn die je toch niet vergeet. Waarom? Ik weet het niet, maar vermoed dat ze misschien juist doordat ze zo onnozel zijn bijbleven. Of er zit een verborgen emotie achter die verband houdt met de plaats of de persoon die erbij waren betrokken. Er zijn zelfs dingen waarvan je niet meer wist dat je het wist: ze zijn zonder bewustzijn ervan opgeslagen totdat er iets gebeurt waardoor dat stukje in je geheugen weer wordt losgepeuterd. Hoe bijzonder is dat.

In ieder geval dragen we allemaal samen een schat aan gegevens in onze grijze cellen op basis van wat we zagen of meemaakten. We kennen het begrip ‘collectief geheugen’. Wikipedia omschrijft dat als een verzameling herinneringen die groepen mensen gemeenschappelijk hebben. Ze bewaren deze beelden in hun geheugen, zowel bewust als onbewust. Voorbeelden als de eerste landing op de maan, een optreden van The Beatles, de vrijlating van Nelson Mandela, het omverhalen van de Berlijnse Muur. Als je in een gesprek zo’n onderwerp noemt is de herkenning heel groot, iedereen bijna heeft er wel van gehoord. Tenminste, als die ‘iedereen’ tot de nu levende generatie behoort. Of als het een groep mensen betreft in een speciale relatie met het onderwerp, zoals voetballiefhebbers, kunstminnaars, theologen, patiënten, enz.

Het logische, maar ook typische feit ligt er dat al die kennis niet als het ware verzameld, gebundeld kan worden. Het is niet compleet zichtbaar, of in een bestand op te slaan. Pas als twee of meer mensen over een onderwerp praten trek je soms elkaars geheugen open en zeg je “o ja, dat weet ik nog goed, want op dat moment was ik … “ enz. Het mooie is dat een contact beter verloopt naarmate je over en weer herkenning voelt. Je raakt aan de praat met iemand die je op een gegeven moment iets vertelt over (bijvoorbeeld) een nare ervaring. Als je die ander begrijpt op basis van je eigen ervaring praat dat meteen een stuk gemakkelijker, gerichter. Ervan uitgaande dat je kunt luisteren en empathie opbrengen.

Als iemand sterft gaat er een schat aan individuele kennis en ervaring verloren, schreef ik eerder. Als je ouders, je broers en zussen uit de tijd zijn kun je over je eigen verleden geen nieuwe informatie krijgen. Je kunt ze niet meer bevragen over hoe dit of dat toen en toen precies is gegaan, dus raakt je kennis gefixeerd op wat je zelf nog hebt opgeslagen. Een collectief geheugen in die zin is dus niet alleen enorm ongrijpbaar, maar ook een in de tijd verglijdend en eindigend iets. Nog los van de vraag hoeveel mensen niet verder komen dan overleven in de waan van de dag.

Maar zoals bijna altijd is er ook een positieve keerzijde: je kunt je blijven verbazen over de kennis en rijke ervaring die nog wel ontsloten kan worden. Je komt nog voortdurend in aanraking met mensen die jou kunnen verrassen met hun eigen verhalen, levenslessen, ervaringen, inzichten. Je kunt ervan genieten en leren. Dat kan verrijkend boeiend zijn, zelfs als je hun conclusies niet deelt.

Ton van Leijen (avanleijen@lijbrandt.nl)